گیرم که تیمورِ جهانگیر، سرسلسله ی مقتدر و امیر جهانگشای مغول­تبار پس از در هم کوبیدن دولت عثمانی نامه ای سراسر غلط املایی برای شارل ششم حاکم وقتِ فرانسه فرستاده باشد! گیرم که به بهانه ی آبلیموی شیراز مردم اصفهان را قتل عام کرده باشد، گیرم که هزار اسیر را در هندوستان سر بریده و در نبرد لرستان سردارانِ مقاوم را زنده زنده از دره های مرتفع زاگرس به پایین پرت کرده باشد. گیرم که همه عالم و آدم بدانند که تیمورِ کبیر با همه ی ثروت و مکنتش به رسمِ ایلیاتیِ مغول در چادر زندگی می کرده و کبابِ اسب را پای آتش به نیش می کشیده است...

این ها همه از بادیه نشینیِ مغول بود که میراثش ایران را ویران کرده بود. اما در، بر یک پاشنه نگشته و نمی گردد. حتی سی و چند سال هم همیشه کافیست تا لطافتِ طبعِ ایرانی، قومِ دامادِ* مغول را نرم کند و نور معرفت بر سیاهیِ جهل بتابد و نهرِ دانش در دلِ کوهِ سنگی راه خود را دریابد. نسل دوم مغول در فرهنگ ایران زمین ذوب می شود، شاهرخ بر تخت می نشیند تا شاهِ پسر بر آبادانیِ هر آنچه پدر ویران ساخته بود بکوشد و تحت حمایت او باز سمرقند و هرات بزرگترین مراکز علم و هنر در مشرق زمین شوند. در دوره ی حکومتِ شاهرخ معماری و نقاشی و  موسیقی و خوشنویسی به اوج شکوفایی می رسد و در هرات بزرگترین کتابخانه ی آن روزگاران دایر می شود. بایسنقر پسرِ شاهرخ _آن زاده ی بیابان و پرورده ی ملکِ ایران_ در خوشنویسی به خط پارسی به مرتبت استادی می رسد و مکتب هرات را بنیان می گذارد. در آن دوره کتابهای نفیس مصور می شوند و به زیور تذهیب آراسته می گردند.، تا آنجا که شاهنامه ی بایسنقری تبدیل به یکی از نفیس ترین و معتبر ترین نسخه های خطی برای فرزندانِ قومِ پارسی می شود تا از ترکانِ نیموری میراثی نیکو برای هفتصد سال بعد یادگار بماند.

گوهرشاد بیگم همسرِ شاهرخ در این رنسانس فرهنگی گامی بلند بر می دارد و در ساخت مسجد و مدرسه پیشگام می شود. مسجد و مدرسه ی گوهرشاد در هرات هنوز هم پابرجاست. از آثار حکومتِ این مهربانوی شرقی در ایرانِ کنونی تنها مسجد گوهرشاد، در جوار بارگاه علی بن موسی الرضا(ع) باقی ست. مسجدی که از سال 823 ه.ق بعد از قرنها هنوز هم با معماری منحصر بفردش نگین درخشانِ حرمِ رضوی ست.  

در آن عصرِ طلاییِ خردورزی، دانش و فرهنگ آنقدر در دربار نفوذ پیدا کرده بود که ندیمه های مخصوص گوهرشاد بانو همه اهل فضل و کمال بوده اند. یکی مهری هروی سرآمد شاعره های عصر تیموری بود و دیگری پریزاد که به تاًسی از ارباب خود در جوار مسجدِ گوهرشاد مدرسه ای بنا می کند تا علم بیاید و دین را کامل کند. چند سال بعد روبروی مدرسه ی پریزاد یوسفخان نامی مدرسه ی دو درب را افتتاح می کند تا ضرورت آگاهی و علم آموزی در کنار دین داری در جوارِ امام هشتم(ع) خودنمایی دو چندان داشته باشد.

این روزها وقتی که پابوسِ ثامن الائمه می رویم اگر از سمت باب الجواد (یا باب الرضا) مشرف شویم و در عظمتِ ساختمانهای نیمه تمام و در حالِ تکمیل غرق نشویم، پیش از آن که زرق و برقِ گنبد طلا ما را در خود گرفتار کند وارد مسجد گوهرشاد می شویم. نام گوهرشاد را دو جا می توانیم بر کاشیکاریهای مسجد ببینیم یکی در بالای درب نقره ای که به سمت دارالسیاده می رود و به خط شاهزاده بایسنقر است و دیگری در قسمت وسط و به خط محمدرضا امانی خوشنویس دوره ی صفوی. (من ندیدم) اگر از سمت چپ (سمت بسط شیخ بهایی) از مسجد خارج شویم و از سمت ورودی مردانه به سمت بارگاه برویم مدرسه ی پریزاد و دو درب را مشاهده می کنیم. که اولی تبدیل به مرکز پاسخگویی به مسائل دینی شده و حلقه های معرفت با حضور روحانیون و جمع مردم در آن جمع می شوند و دیگری تبدیل به دارالقران که هروقت من رفتم همخوانی قران و تواشیح در آن برگزار می شده است.

 

 

توضیح در متن: 

* داماد در مغولی گورکان خوانده می شود و این واژه را ازین جهت به کار بردم که تیمور لنگ خود داماد شاه قبلی بود و اینگونه برتخت نشست برای همین او را تیمور گورکانی هم می خوانند.

 

مسجد گوهرشاد

 

پانوشت1: تغییرات ظاهری در ساختمان هر دو مدرسه بسیار زیاد بوده برای حیاط سقف تعبیه شده حوض های حیاط برداشته شده و تبدیل به فضای نشستن عموم شده. ورود به حجره ها برای عموم آزاد نیست.

پانوشت2: سی و چند سال کافی بود برای شکوفایی فرهنگیِ نوادگان مغول ولی نفرین بر ما که سی و چند سال کافی بود تا خودمان بر داشته ها و نداشته های تاریخی و فرهنگیمان آتش بگشاییم و ذوب شویم در فقرِ دانایی.

پانوشت 3: به اصرار یکی از دوستان در این سفر پای یکی از حلقه های معرفت نشستم و بسیار برای روح پریزاد غصه ها خوردم که در مدرسه اش ترویج خرافات هم راه یافته است.

پانوشت4: نکته ای که داشت یادم میرفت اینکه پیش از دوره ی تیموری هم در زمان ایلخانیان، یک دوره ی شکوفایی فرهنگی با همت شاهان مغولتبار داشته ایم. ولی روایت این پست بیشتر به مناسبت سفر مشهد بود و تجلیل از اقدامات شاهرخ و اهل و عیالش در خراسان. جایی که این روزها حتی کنسرت برگزار کردن هم جرم است! چه برسد به شکوفایی موسیقی!!!! عنوان هم بخشی از شعری از قیصر امین پور است.